Układy zmysłowe w Integracji Sensorycznej

Bodźce odbierane z otaczającego nas środowiska docierają do mózgu poprzez zmysły. W taki sposób dzieci wykorzystują naturalna potrzebę ruchu odkrywając świat i wpływając na swój rozwój psychofizyczny. Grając w piłkę czy ucząc się jeździć na rowerze, dzieciz czasem doskonalą układy zmysłowe.

W miarę zdobywania doświadczeń zmysłowych przez dziecko tworzy się nowy obraz świata i samego siebie. Na poziomie ośrodkowego układu nerwowego, dzięki aktywności czuciowo-ruchowej tworzy się ścisła współpraca ciała i mózgu. Procesy integracji sensorycznej maja swój początek w pniu mózgu, gdzie odbierane są przez twór siatkowaty. Ma on połączenie, że wszystkimi układami zmysłowymi i większością struktur korowych. Po przejściu impulsów nerwowych przez struktury pnia mózgu następuje przetwarzanie wrażeń zmysłowych w korze mózgowej i powiązanie ich z wcześniejszymi doświadczeniami. Na skutek tego powstają odpowiednie reakcje motoryczne  modulowane przez móżdżek.
W terapii integracji sensorycznej stymulacja powinna obejmować wszystkie systemy zmysłowe, aby praca tworu siatkowatego była jak najbardziej efektywna. Terapia opiera się głównie na kontrolowanych aktywnościach układu przedsionkowego, dotykowego i czucia głębokiego (propriocepcja).

Każde dziecko rozwija się we własnym tempie i posiada różne wrodzone preferencje, jeśli chodzi o wrażliwość  sensoryczną, szybkość przetwarzania bodźców oraz dominację któregoś z układów sensorycznych, na przykład słuchu lub wzroku.

Zewnętrzne układy zmysłowe odbierają informację zmysłowe z zewnątrz a informacja z nich pochodząca to eksterocepcja. Odpowiada ona pięciu najbardziej znanym systemom zmysłowym: - zmysłowi dotyku, który daje informację o dotknięciu odbierana przez nas
w wyniku kontaktu ze skórą, - zmysłom węchu i zapachu, które dostarczają informacji na temat zapachu i smaku, jako wynik kontaktu z ustami i nosem,  - zmysłom wzroku i słuchu, które dostarczają informacji o dźwiękach i obrazach pochodzących z zewnętrznego środowiska. Mając świadomość tych zmysłów, możemy sprawować nad nimi kontrolę, na przykład poprzez zakrywanie oczu, gdy mocno świeci słońce lub zatykanie uszu przy zbyt głośnej muzyce. Najstarszym ewolucyjnie i największym systemem zmysłowym jest dotyk. Skóra określa granice zmysłu dotyku, który należy do tak zwanych zmysłów pierwotnych. Ze względu na jego bliski związek neurofizjologiczny z układem nerwowym, odgrywa on kluczową rolę we wszystkich obszarach rozwoju psychomotorycznego dziecka. W życiu płodowym pełni główną funkcję wśród innych układów sensorycznych.

Według teorii integracji sensorycznej Ayers do systemów wewnętrznych, zwanych inaczej somatosensorycznymi, zalicza się takie układy jak: przedsionkowy - dostarczający danych o ruchu ciała w przestrzeni i równowadze,  - interoceptywny - przekazujący informację o narządach wewnętrznych niezbędnych do życia, proprioceptywny - dający informację o mięśniach, ścięgnach i stawach, o pozycji ciała i jego ruchach.

Najmniej znany jest  zmysł interoceptywny. Interocepcja wymaga świadomej uwagi
w przeciwieństwie do propriocepcji. Z kolei, że zmysłem propriocepcji i dotyku związana jest termocepcja i nocycepcja. Odczuwamy zimno i ciepło oraz zmiany temperatury ciała dzięki termoreceptorom zlokalizowanym na skórze. Dzięki nocycepcji zaś możliwe jest odczuwanie bólu, co pozwala na jego sygnalizowanie.

Zmysły człowieka współpracują ze sobą i żaden z nich nie działa niezależnie. Wspomagają się nawzajem w realizacji zadań, to czy sprostamy wyzwaniom codzienności, zależy od tego, kiedy, ile i jakiego rodzaju informacje sensoryczne odbiorą i prawidłowo przetworzą nasze ciało, mózg i układ nerwowy. Zmienne te mają bardzo duże znaczenie dla pojawienia się skutecznej i adekwatnej reakcji adaptacyjnej.

 

Opracowała: Edyta Poniatowska-Socha, Psycholog, Terapeuta Integracji Sensorycznej, Terapeuta Ręki.

Bibliografia:

Kranowitz C., Nie – zgrane dziecko. Zaburzenia przetwarzania sensorycznego – diagnoza
i postępowanie. Wydawnictwo Harmonia, Gdańsk 2020.

Maas V., Uczenie się przez zmysły. Wydawnictwo Harmonia, Gdańsk 2020.

Odowska – Szlachcic B., Integracja Sensoryczna w autyzmie. Wydawnictwo Harmonia, Gdańsk 2018.

                                                                                                                                                                                        

Integracja sensoryczna w autyzmie

W autyzmie obserwujemy szerokie spektrum trudności czy zaburzeń interakcji społecznych, emocjonalnych, zdolności poznawczych oraz stopnia rozwoju komunikacji i mowy.

Wszystkie bodźce odbierane z otoczenia docierają do mózgu poprzez zmysły. W autyzmie, czyli u osób
z zaburzeniami neurobehawioralnymi, występuje zjawisko przeciążenia zmysłowego, określanego też jako splątanie sensoryczne. Stan pobudzenia wywołuje u danej osoby utratę kontroli nad reakcjami i zachowaniem. Ponad 90% osób ze spektrum autyzmu ma problemy sensoryczne wpływające negatywnie na codzienne funkcjonowanie, często pojawiająca się podwrażliwość i nadwrażliwość sensoryczna występuje nie tylko w autyzmie, ale w tej grupie dzieci ma najwyższe wskaźniki. Blisko u 100% z tej grupy występują dysfunkcje percepcji słuchowej i trudności z planowaniem motorycznym (Biel, 2015).
W spektrum dominuje niewłaściwa rejestracja i modulacja bodźców dotykowych oraz przedsionkowych. Duża grupa dzieci z autyzmem wykazuje znaczną nadwrażliwość sensomotoryczną. Dzięki stosowaniu określonych technik i ćwiczeń, dopasowanych do indywidualnych możliwości i potrzeb dziecka, terapia integracji sensorycznej pomaga w zwiększaniu zdolności układu nerwowego do radzenia sobie z tego rodzaju napięciami.

Propozycje ćwiczeń rozwijają reakcje równoważne, planowanie motoryczne, wzmacniają mechanizmy posturalne, ćwiczą niepewność grawitacyjną, motorykę dużą i małą, współpracę rąk czy normalizują napięcie mechanizmów posturalnych. W ćwiczeniach podążamy za dzieckiem i jego odczuciami, odpowiadając adekwatnie na reakcje dziecka.
W niektórych ćwiczeniach możemy pomagać i nakierowywać, jeśli widzimy taką potrzebę.

Propozycje ćwiczeń integracji sensorycznej, które można wykonywać w domu:

- rolowanie, zawijanie dziecka w koc jak naleśnik i odwijanie,

- zabawa w przepychanie się z rodzicem np. walki kogutów, bitwa na poduszki,

- jazda dziecka na kocyku poprzez trzymanie z dwa rogi koca rodzic kieruje jak rydwanem a dziecko trzyma się rękami i stara się nie spaść,

- pomoc we wkładaniu, wyjmowaniu i rozwieszania prania za pomocą klamerek, spinaczy  do prania,

- przy gotowaniu w kuchni dziecku dajemy do powąchania i spróbowania cytrynę, pomarańczę itp.,

- chodzenie boso po wycieraczce, następnie rozkładamy watę, dywanik, groch w pojemniku itp.,

- odbijanie napompowanego balona wodą 0,3 l w butelce trzymając za nakrętkę, raz jedną ręką następnie drugą ręką,

- stanie jak bocian jak najdłużej raz na jednej raz na drugiej nodze,

- zabawa w schemat ciała np. masujemy ręką okrężnymi ruchami plecy, nogi dziecka mówimy stop i pytamy jaka to jest cześć ciała i czy prawa czy lewa np. noga, ramię, ręka,

- chowanie i szukanie grającej zabawki w mieszkaniu można ćwiczyć na zmianę z rodzicem raz szuka dziecko raz rodzic,

- ściskanie piłeczek o różnym stopniu twardości,

- śledzenie wzrokiem latarki na ścianie,

- robienie winogronowych szaszłyków, czyli nadziewamy na długie wykałaczki winogrona,

- tworzenie korali z makaronu penne, dziecko nawleka na nitkę makaron penne i powstają korale dla mamy lub babci,

- namiot wyciszający - kocem przykrywamy np. duże poduszki kanapy i ścianę łóżka tworząc dziecku namiot

w którym może się wyciszyć i pobyć samo.

 

Opracowała Edyta Poniatowska-Socha, Psycholog, Terapeuta Integracji Sensorycznej, Terapeuta Ręki.

Bibliografia: Odowska – Szlachcic B., Integracja sensoryczna w autyzmie. Wydawnictwo Harmonia, Gdańsk 2018.

 

 

---

Integracja sensoryczna jest to skomplikowany proces o podłożu neurofizjologicznym,
w którym następuje organizacja dostarczanych do centralnego układu nerwowego (mózgu) wrażeń sensorycznych (zmysłowych).

· Procesy integracji wrażeń sensorycznych zachodzą w rdzeniu kręgowym, pniu mózgu, móżdżku, a następnie w półkulach mózgowych. Natomiast skomplikowane wyższe procesy mózgu tj. czytanie, liczenie, mówienie, mogą odbywać się prawidłowo, jeżeli istnieje dobra organizacja odbioru wrażeń zmysłowych na niższych szczeblach układu nerwowego tzn.
w pniu mózgu i móżdżku.

· Wrażenia płynące z układów zmysłów tj. zmysłu dotyku, układu przedsionkowego – odpowiadającego za równowagę i rejestrowanie ruchu ciała, propriocepcji - czucia ciała, węchu, smaku, wzroku, słuchu, są tak opracowywane przez układ nerwowy, aby mogły być wykorzystane w celowym działaniu podczas pozornie prostych czynności tj. czytanie, pisanie, mówienie, wchodzenie po schodach, jazda na rowerze zapinanie guzików itp.

 Terapia SI polega na aktywności i ćwiczeniach ruchowych stymulujących powyższe układy zmysłów. Do terapii wykorzystywany jest specjalistyczny sprzęt taki jak: podwieszane platformy, hamaki, równoważnie, deskorolki a także materiały o różnej fakturze, do stymulacji dotykowej, smakowej, węchowej itp. Terapeuta SI bazując na swoim doświadczeniu i wiedzy dostosowuje trudność zadań i ćwiczeń do poziomu możliwości dziecka oraz jego samopoczucia. Inaczej ujmując ćwiczenia nie mogą być ani zbyt łatwe ani zbyt trudne dla dziecka.

Jeśli występują zaburzenia w odbiorze i integrowaniu bodźców zmysłowych to będą występować zaburzenia w rozwoju poznawczym, motorycznym, a także w zachowaniu dziecka, innymi słowy dziecko będzie miało trudności z wyżej wymienionymi czynnościami.

Etapy rozwoju integracji sensorycznej

 

Rozwojowa sekwencja sensomotoryczna - prowadząca do osiągnięcia dojrzałości szkolnej:

 

· Poziom I: rozwój odruchów i ich integracja (toniczny odruch szyjny, odruchy przedsionkowe, odruchy prostujące szyi i tułowia, odruchy błędnikowo-optyczne), reakcje równoważne, sensoryczny układ proprioceptywny, dotykowy, przedsionkowy.

 

· Poziom II: podstawowy rozwój percepcji słuchowej i wzrokowej, planowanie motoryczne, kinestezja, rozwój dużego ruchu i podstawowych zdolności. Kontynuacja poziomu I.

 

· Poziom III: dominacja ręki (preferencje), rozwój zdolności manualnych, rozwój dyskryminacji układów zmysłowych, schemat ciała.

 

· Poziom IV: czytanie, pisanie, arytmetyka, konceptualizm, rozwój związków interpersonalnych.

 

Jeśli rozwój sensomotoryczny zatrzyma się na jednym z etapów, to dziecko analogicznie będzie miało trudności z wykonywaniem czynności, charakterystycznych dla kolejnego etapu rozwojowego np. zaburzony rozwój odruchowy będzie implikował trudności w utrzymaniu prawidłowej postawy, funkcji wzrokowych, równowagi.

 

Czas trwania terapii

 

 Terapia SI trwa najczęściej od 6 – 24 miesięcy, a sesje odbywają się 1 raz w tygodniu.

Jednak czas trwania i intensywność sesji zależy od stopnia nasilenia zaburzeń procesów integracji sensorycznej oraz tempa postępów dziecka.

O zakończeniu terapii decyduje terapeuta prowadzący terapię.

W przypadku wydłużenia terapii powyżej 24 miesięcy, zawsze jest to konsultowane z terapeutą, niekiedy zalecane jest przerwanie terapii na pewien czas aby uniknąć przestymulowania dziecka – co w konsekwencji może wywołać skutki odwrotne do zamierzonych. Ma to szczególne znaczenie u dzieci z cechami autyzmu, ale też z innymi zaburzeniami organicznymi, są bowiem one szczególnie wrażliwe na docierające do nich bodźce z otoczenia jak i z własnego ciała.

 

Efekty terapii

Efekty terapii uzależnione są przede wszystkim od stopnia zaburzeń integracji sensorycznej. Jednak istotne znaczenie ma, czy zaburzenia przetwarzania sensorycznego są wpisane w podstawową jednostkę chorobową, upośledzającą funkcjonowanie układu nerwowego (autyzm, zaburzenia organiczne itp.). Dlatego też, inaczej postępy będą przebiegać u dzieci wykazujących niedojrzały układ nerwowy w związku z np. ograniczoną w młodości ilością bodźców sensorycznych, a inaczej u tych, u których zaburzenia SI są wtórne do podstawowego zaburzenia. Drugim czynnikiem warunkującym pozytywne efekty jest motywacja własna dziecka – jego zaangażowanie w wykonywane ćwiczenia, brak jakiejkolwiek współpracy ze strony dziecka jest przesłanką do zakończenia lub przerwania terapii na pewien czas.

W związku z ograniczonym czasem jakim dysponuje terapeuta w szkole, poradni itp., najbardziej istotnym i warunkującym pozytywne zakończenie zajęć czynnikiem jest praca z dzieckiem w domu, zgodnie z zaleceniami zawartymi w diagnozie SI. Bez pracy w domu efekty terapii postępują bardzo wolno, bądź są nieznaczne, niekiedy, po długim okresie terapii, brak jest poprawy.

Terapeuta stanowi łącznik między rodzicem i dzieckiem, daje wskazówki, pomaga zrozumieć istotę zaburzeń i właściwie oceniać postępy, także te, ujawniające się w zachowaniu dziecka podczas funkcjonowania w domu i środowisku szkolnym.

 

Jak przygotować dziecko do ćwiczeń

Dzieci na zajęciach ćwiczą w stroju gimnastycznym. Strój powinien znajdować się
w podpisanym worku. Jest zostawiany w sali terapeutycznej.

 

Zestaw domowych ćwiczeń

§    Aktywne spędzanie wolnego czasu, częste odwiedzanie placu zabaw ( huśtawki, zjeżdżalnie, drabinki, tory przeszkód, rysowanie i pisanie na piasku ).

§    Podskoki obunóż, na jednej nodze, przeskakiwanie z jednej nogi na drugą, skakanka, pokonywanie przeszkód o różnej wysokości.

§    Przyjmowanie i utrzymywanie pozycji typu „ bocian” , „jaskółka” – dla zachęty można mierzyć czas.

§    Robienie wahadła z własnego ciała – w pozycji stojącej przenoszenie ciężaru
z nogi na nogę: na boki, w przód i w tył.

§    Chodzenie stopkami po wyznaczonej linii, krzyżykami, z wysokim unoszeniem kolan
( do przodu i do tyłu ).

§    Zabawy z piłką: rzuty, chwyt, odbijanie, kozłowanie, toczenie, podawanie do siebie, wtaczanie stopami piłki po ścianie, itp.

§    Zabawy z balonem.

§    Zabawa w „kibiców” – powtarzanie rytmów wyklaskiwanych przez dorosłego.

§    Zabawy w naśladowanie pozycji, odtwarzanie ruchu, przyjmowanie opisanych słownie pozycji.

§    Układanie puzzli i innych układanek w pozycji leżącej na brzuchu.

§    Rysowanie w przyciemnionym pokoju za pomocą światła z latarki figur i liter
z równoczesnym śledzeniem ich wzrokiem.

§    Rozpoznawanie dotykiem włożonych do kieszeni lub woreczka przedmiotów.

§   Krążenia ramion: z boku ( coraz większe, potem coraz mniejsze koła ). Ręce powinny być wyciągnięte w bok na wysokości barków, wyprostowane w łokciach i nadgarstkach. Koła po obu stronach powinny mieć równą wielkość i staranny kształt, wykonanie wolne i płynne, bez gwałtownych przyspieszeń. To samo z przodu – największe koła przecinają się.

§    Zabawy z klamerkami do bielizny – spinanie materiałów, przypinanie do ubrania dziecka z nazwaniem części ciała. Zgniatanie papieru, gąbki jedną ręką, wędrówki palcami.

§    Zawijanie się w koce (naleśnik), prześcieradła, ręczniki kąpielowe – pozycja leżąca, ręce wzdłuż ciała lub skrzyżowane na piersi, buzia odkryta.

§    W pozycji stojącej dotykanie czubka nosa raz lewym raz prawym czubkiem palca wskazującego z zamkniętymi oczami.

§    Masaże różnymi fakturami: gąbką, szczotką, myjką, piłką, itp.